Hiện nay, nguồn tài nguyên dược liệu
của nước ta suy giảm nghiêm trọng, có nhiều loại đang đứng trước nguy
cơ tuyệt chủng. Hiện Việt Nam có tới 144 loài cây dược liệu có tên trong
Sách Ðỏ Việt Nam (2007). Làm thế nào để có thể gìn giữ nguồn dược liệu
quý báu này?
Việt Nam có điều kiện tự nhiên, khí hậu thuận lợi nên có nguồn tài
nguyên dược liệu rất phong phú và đa dạng. Qua các số liệu điều tra đã
thống kê được trên 4.000 loài thực vật có mạch được dùng làm thuốc. Từ
lâu, cộng đồng các dân tộc Việt Nam đã biết dùng cây thuốc để chữa bệnh,
với kinh nghiệm điều trị nhiều loại bệnh khác nhau.
Hàng năm, nước ta có nhu cầu từ 40.000 - 60.000 tấn dược liệu và công
tác phát triển dược liệu đã được Đảng, Nhà nước quan tâm. Nhiều địa
phương đã đầu tư các vùng trồng dược liệu bền vững, góp phần tăng thu
nhập cho người dân và đáp ứng nhu cầu nguyên liệu đảm bảo chất lượng.
Đây thực sự là tín hiệu tốt để phát triển dược liệu trong thời gian tới.
Trồng dược liệu để bảo tồn nguồn gen và giống cây thuốc.
Cạn kiệt nguồn dược liệu?
Trước nhu cầu về dược liệu, do sự tác động của người thu mua, nhận
thức và ý thức của người dân, công tác quản lý chưa đáp ứng yêu cầu...
nên việc khai thác tài nguyên dược liệu thường diễn ra bừa bãi, không
chú ý đến khả năng tái sinh của các loài. Bên cạnh đó, do nhu cầu phát
triển xã hội, việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất làm các công trình,
nhất là thủy điện, thủy lợi, nạn đốt phá rừng, khai thác rừng bừa bãi.
Do vậy đã làm nguồn tài nguyên dược liệu của Việt Nam suy giảm nghiêm
trọng. Có nhiều loại đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Theo đánh giá,
hiện Việt Nam có tới 144 loài cây dược liệu có tên trong Sách Đỏ Việt
Nam (2007).
Để hạn chế tình trạng này, phải có sự vào cuộc của cả hệ thống chính
trị, của các cấp chính quyền từ Trung ương tới địa phương, của người dân
ý thức rằng đây là tài sản của đất nước cần phải gìn giữ, phát triển.
Những nỗ lực bảo tồn nguồn gen
Từ năm 1988, Viện Dược liệu đã được Ủy ban Khoa học công nghệ, nay là
Bộ Khoa học - Công nghệ giao nhiệm vụ đầu mối trong việc bảo tồn nguồn
gen và giống cây thuốc ở Việt Nam. Từ đó đến nay, đã xây dựng được hệ
thống gồm 15 đơn vị tham gia vào công tác bảo tồn. Đến thời điểm này,
các đơn vị trong hệ thống đã bảo tồn và lưu giữ được gần 1.000 loài cây
dược liệu ở các vùng sinh thái khác nhau như Hà Nội, Sa Pa, Tam Đảo,
Thanh Hóa, TP.
Hồ Chí Minh và Đà Lạt, đã có trên 1.500 nguồn gen được
lưu giữ tại vườn cây thuốc trong hệ thống.
Bên cạnh đó, Viện Dược liệu
và các đơn vị cũng đã phối hợp với 16 vườn quốc gia và các đơn vị khác
triển khai bảo tồn tại chỗ. Hiện trong hệ thống đang lưu giữ và bảo tồn
gần 100 loài cây thuốc quý hiếm có nguy cơ bị tuyệt chủng. Song song với
bảo tồn, Viện đã tiến hành nghiên cứu phát triển khoảng 30 loài cây
thuốc có tiềm năng để phục vụ khai thác, thông qua các nghiên cứu về
nhân giống, xây dựng quy trình trồng trọt cũng như xây dựng các mô hình
phát triển dược liệu tại Việt Nam.
Trong thời gian gần đây, Viện đã triển khai phát triển nhiều nguồn
gen để phục vụ phát triển bền vững như: trồng sâm Ngọc Linh ở Quảng Nam
và Kon Tum; actiso ở Sa Pa (Lào Cai) và Sìn Hồ (Lai Châu); đương quy
Nhật Bản ở Bắc Hà (Lào Cai), Quản Bạ (Hà Giang); địa liền ở Bắc Giang;
sa nhân ở Thái Nguyên, đảng sâm Việt Nam ở Kon Tum, ba kích, cà gai leo,
nghệ và sâm báo ở Thanh Hóa...
Công tác bảo tồn cũng còn gặp nhiều khó khăn do kinh phí đầu tư còn
hạn chế, cơ sở vật chất tại các đơn vị bảo tồn chưa được đầu tư đồng bộ,
đội ngũ cán bộ làm công tác bảo tồn còn mỏng.
Để bảo tồn và phát triển bền vững và có hiệu quả nguồn gen dược liệu
Việt Nam cần có sự tham gia của nhiều bộ, ban ngành từ Trung ương đến
địa phương và người dân.
Trước mắt, Bộ Y tế sẽ chủ trì phối hợp với các đơn vị triển khai tốt
Quy hoạch tổng thể phát triển dược liệu đến năm 2020 và định hướng đến
năm 2030, trong đó có nhiệm vụ về điều tra đánh giá hiện trạng nguồn tài
nguyên dược liệu và triển khai chương trình bảo tồn, xây dựng một số
vườn cây thuốc để phục vụ cho công tác bảo tồn trong thời gian tới.
Trong nội dung của Quy hoạch tổng thể nêu trên có các nhiệm vụ quy hoạch
các vùng khai thác, vùng trồng dược liệu...
Để có thể triển khai có hiệu quả các nhiệm vụ này trong Quy hoạch tổng thể phát triển cũng đã đưa ra các giải pháp cụ thể:
Về cơ chế chính sách: Ưu tiên đào tạo đội ngũ cán bộ tham gia công
tác bảo tồn; đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị và kinh phí để công
tác bảo tồn phát triển nguồn gen cây thuốc đáp ứng được yêu cầu, nhiệm
vụ; xã hội hóa công tác bảo tồn...
Về tổ chức: Xây dựng và thống nhất đầu mối quản lý nguồn gen cây
thuốc tập trung; củng cố, mở rộng hệ thống bảo tồn; khuyến khích các
thành phần kinh tế tham gia vào công tác bảo tồn...
Giải pháp về khoa học công nghệ: Đẩy mạnh ứng dụng các tiến bộ khoa
học kỹ thuật trong và ngoài nước để phục vụ công tác bảo tồn.
Bên cạnh đó cần đẩy mạnh hơn nữa công tác tuyên truyền, vận động để
các cấp, các ngành, các địa phương và người dân nâng cao nhận thức về
giá trị nguồn tài nguyên dược liệu. Có như thế, công tác bảo tồn và phát
triển nguồn tài nguyên dược liệu trong thời gian tới mới vững chắc,
nguồn tài nguyên dược liệu của Việt Nam trong thời gian sẽ không bị đứng
trước nguy cơ cạn kiệt.
TS. Nguyễn Minh Khởi
